कुपोषण: नेपालमा स्थिति, कारण, सामाजिक-आर्थिक प्रभाव, न्यूनीकरण उपाय, सरकार र अन्य संस्थाहरूको प्रयास, र आगामी कदमहरू

परिचय

कुपोषण भनेको शरीरलाई आवश्यक पर्ने पोषण तत्वहरूको कमी, अत्यधिकता, वा असन्तुलनको अवस्थालाई जनाउँछ। यसले व्यक्तिगत स्वास्थ्य, समाजको समग्र विकास, र आर्थिक वृद्धिमा गम्भीर असर पार्छ। नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा कुपोषण अझै पनि गम्भीर चुनौतीको रूपमा रहेको छ। बालबालिका, गर्भवती महिला, दुर्गम क्षेत्रका बासिन्दा, र कमजोर आर्थिक अवस्था भएका समुदायहरू यसबाट बढी प्रभावित छन्।

नेपालमा कुपोषणको स्थिति

नेपालमा कुपोषण अझै पनि गम्भीर समस्या हो, विशेष गरी बालबालिकामा। राष्ट्रिय योजना आयोगको एक प्रतिवेदन अनुसार, नेपालमा ३२ प्रतिशत बालबालिका दीर्घकालीन रूपमा कुपोषित छन्। यस्तै, राष्ट्रिय जनसांख्यिक तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०२२ का अनुसार, पाँच वर्ष मुनिका बालबालिकामध्ये २५ प्रतिशत ठिग्रापन (stunting), ८ प्रतिशत दुब्लोपन (wasting), र १९ प्रतिशत कम तौल (underweight) का शिकार छन्। यी तथ्यांकहरूले नेपालमा कुपोषणको उच्च प्रचलनलाई दर्शाउँछन्।

कुपोषणका कारणहरू

नेपालमा कुपोषणका विभिन्न कारणहरू छन्, जसलाई सामान्यत: व्यक्तिगत, पारिवारिक, समाजिक, र संरचनात्मक तहमा विभाजन गर्न सकिन्छ।

1. असन्तुलित आहार: पर्याप्त पोषणयुक्त खाना नखाने वा सन्तुलित भोजनको कमी कुपोषणको प्रमुख कारण हो।

2. अशुद्ध पानी र सरसफाइको कमी: दूषित पानी पिउनाले पेटसम्बन्धी रोगहरू निम्त्याउँछ जसले शरीरको पोषणस्तर घटाउँछ।

3. शिक्षा र चेतनाको अभाव: कुपोषणबारे जानकारी नहुनु, सही खानपानको ज्ञानको अभाव, र पोषणसम्बन्धी मिथ्याहरूले समस्यालाई बढाउँछ।

4. आर्थिक अभाव: न्यून आर्थिक स्थिति भएका परिवारहरू स्वस्थकर खाना किन्न सक्दैनन्, जसले दीर्घकालीन कुपोषण निम्त्याउँछ।

5. स्वास्थ्य सेवाको पहुँचको कमी: स्वास्थ्य सेवामा पहुँच नहुनु वा कमजोर प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाका कारण कुपोषण रोकथाम र उपचार प्रभावकारी हुन सक्दैन।

6. प्राकृतिक प्रकोप र जलवायु परिवर्तन: बाढी, खडेरी, तथा अन्य प्राकृतिक प्रकोपहरूले खाद्य सुरक्षामा असर पार्छ, जसले कुपोषण निम्त्याउँछ।

कुपोषणको सामाजिक-आर्थिक प्रभाव

कुपोषणले नेपालको सामाजिक र आर्थिक क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पार्छ। कुपोषित बालबालिकाहरूको शारीरिक र मानसिक विकास अवरुद्ध हुन्छ, जसले उनीहरूको शैक्षिक उपलब्धि र भविष्यको उत्पादकत्वमा नकारात्मक असर पार्छ। यसले दीर्घकालीन रूपमा देशको आर्थिक वृद्धिमा बाधा पुर्‍याउँछ। साथै, कुपोषणका कारण स्वास्थ्य सेवामा खर्च बढ्छ, जसले गरीबी र असमानता बढाउने सम्भावना रहन्छ।

कुपोषण न्यूनीकरणका उपायहरू

कुपोषण न्यूनीकरणका लागि विभिन्न रणनीतिहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:

1. सन्तुलित आहारको प्रवर्द्धन: स्वस्थकर र स्थानीय रूपमा उपलब्ध खाद्य सामग्रीहरू प्रयोग गरेर सन्तुलित भोजन सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

2. खाद्य सुरक्षाको प्रवर्द्धन: समुदायमा कृषि उत्पादन सुधार गर्ने, जैविक खेतीलाई प्राथमिकता दिने, र स्थानीय स्तरमा पोषणयुक्त खाद्यान्न उत्पादन गर्ने उपाय अवलम्बन गर्नुपर्छ।

3. सफा पानी र सरसफाइको प्रवर्द्धन: सुरक्षित खानेपानी, सरसफाइ कार्यक्रम, र स्वास्थ्य सचेतना अभिवृद्धि गर्नुपर्छ।

4. आमाबुबा तथा गर्भवती महिलाहरूको पोषणमा ध्यान दिनु: साना बालबालिका र गर्भवती महिलाका लागि पोषणयुक्त खाना उपलब्ध गराउनु आवश्यक छ।

5. स्वास्थ्य सेवामा पहुँच सुधार: प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामा सुधार गरी पोषणसम्बन्धी सेवा प्रभावकारी बनाइनुपर्छ।

6. सामुदायिक सहभागिता र शिक्षालाई प्रवर्द्धन: पोषणसम्बन्धी कार्यक्रमहरूमा समुदायलाई प्रत्यक्ष संलग्न गराई दीर्घकालीन समाधान खोजिनुपर्छ।

सरकार र अन्य संस्थाहरूको प्रयास

नेपाल सरकार तथा विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले कुपोषण न्यूनीकरणका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेका छन्:

1. नेपाल सरकारको प्रयास:

   • राष्ट्रिय पोषण कार्यक्रम (National Nutrition Program)

   • खाद्य सुरक्षा रणनीति (Food Security Strategy)

   • विद्यालय पोषण कार्यक्रम (School Meal Program)

   • सुरक्षित मातृत्व तथा नवजात शिशु कार्यक्रम (Safe Motherhood and Newborn Health Program)

2. अन्तर्राष्ट्रिय तथा गैरसरकारी संस्थाहरूको योगदान:

   • UNICEF, WHO, WFP, USAID जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले पोषण सुधारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्।

   • स्थानीय गैरसरकारी संस्थाहरूले ग्रामीण भेगमा पोषण सचेतना, कृषि सुधार, र महिला तथा बालबालिकाको पोषण सुधारका लागि कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छन्।

वास्तविक लाभार्थी र कार्यक्रमबीचको अन्तर

तर, यस्ता कार्यक्रमहरूको प्रभावकारीता अझै पूर्ण रूपमा सुनिश्चित भइसकेको छैन। यसका केही मुख्य कारणहरू:

1. कार्यक्रम कार्यान्वयनमा समन्वयको अभाव: विभिन्न निकायहरूबीच समन्वयको कमीले कार्यक्रमहरू प्रभावकारी हुन सकिरहेका छैनन्।

2. टिकाउपनको अभाव: परियोजनाहरू अल्पकालीन हुने हुँदा स्थायी समाधान निस्कन सकेको छैन।

3. भ्रष्टाचार र स्रोतको दुरुपयोग: कतिपय अवस्थामा स्रोतसाधनहरूको दुरुपयोग हुने तथा अनियमितता देखिने गरेको छ।

4. परम्परागत सोच र व्यवहार परिवर्तनको कठिनाइ: समाजमा व्याप्त मिथकहरू तथा परम्परागत आहार शैलीमा परिवर्तन ल्याउन कठिनाइ भइरहेको छ।

आगामी कदमहरू

नेपालमा कुपोषण न्यूनीकरणका लागि निम्नलिखित उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:

1. साक्षरता र पोषण शिक्षाको विस्तार: विद्यालयस्तरमै पोषण शिक्षा प्रदान गरी जनचेतना अभिवृद्धि गर्नुपर्छ।

2. सहभागितामूलक कार्यक्रमहरू: स्थानीय समुदायलाई प्रत्यक्ष संलग्न गराई कार्यक्रमहरू लागू गर्नुपर्छ।

3. कृषि तथा खाद्य प्रणाली सुधार: कृषिमा प्रविधि प्रयोग गरी पोषणयुक्त उत्पादन बढाउनुपर्छ।

4. स्थानीय संस्थाहरूको सशक्तीकरण: स्थानीय सरकार तथा नागरिक समाजलाई पोषण सुधारका लागि अझ बढी जिम्मेवार बनाउनुपर्छ।

5. नियमित अनुगमन र मूल्यांकन: पोषण कार्यक्रमहरूको प्रभावकारिता बढाउन अनुगमन तथा मूल्यांकनलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।

निष्कर्ष

नेपालमा कुपोषणको उच्च प्रचलन र यसको सामाजिक-आर्थिक प्रभावलाई मध्यनजर गर्दै, सरकार, गैरसरकारी संस्था, र समुदायबीचको सहकार्य आवश्यक छ। प्रभावकारी नीति, कार्यक्रम, र समन्वयका माध्यमबाट मात्र नेपालले कुपोषणमुक्त भविष्यतर्फ अघि बढ्न सक्छ।